Gościem audycji był dr Maciej Korkuć, który przybliżył słuchaczom sytuację polskich Żydów po zakończeniu II wojny światowej. Mimo kapitulacji Niemiec 8 maja 1945 roku, dla wielu Żydów w Polsce wojna się nie skończyła – choć zniknęły niemieckie struktury mordujące Żydów, pojawiły się represje totalitarnego systemu sowieckiego, który nie pozwalał na swobodne odbudowanie życia społecznego, religijnego czy politycznego. Część Żydów była prześladowana także przez nowe komunistyczne władze, trafiając do więzień, nawet razem z byłymi niemieckimi zbrodniarzami.

Dr Korkuć opisał także trudną sytuację społeczną powojennej Polski: zniszczenia, chaos, brak praworządności, przesiedlenia, konflikty o własność, napięcia etniczne i antysemickie napady. Zwrócił uwagę na różnorodność doświadczeń – zarówno wśród Polaków, jak i Żydów – oraz na złożoność relacji między tymi grupami w dramatycznych realiach powojennego zniewolenia.

W drugiej części rozmowy dr Korkuć odniósł się do błędnego sformułowania „polskie obozy śmierci”, które – jak podkreślił – jest nie tylko efektem ignorancji, ale często także celowego rozmywania odpowiedzialności Niemiec za zbrodnie Holokaustu. Przypomniał, że obozy były inwestycjami państwa niemieckiego, funkcjonującymi w ramach jego struktur, a ich działalność przynosiła zyski III Rzeszy. Podkreślił znaczenie właściwego przedstawiania historii w trosce o prawdę i pamięć o ofiarach.

Audycja powstała we współpracy z Instytutem Pamięci Narodowej.

W audycji prof. Piotr Majewski, członek zespołu IPN ds. badań nad terrorem okupacyjnym, omawia skalę strat dóbr kultury Polski w wyniku II wojny światowej. Według szacunków z 1946 roku Polska utraciła około 43% swojego dorobku kulturalnego, co jest liczbą niedoszacowaną – zwłaszcza w kontekście strat na Kresach pod okupacją sowiecką, które ze względów politycznych były pomijane.

Profesor podkreśla, że dokumentacja strat była tworzona już w czasie wojny przez struktury konspiracyjne, ale koncentrowała się głównie na instytucjach, z pominięciem zbiorów prywatnych. Zaginione dobra kultury dzielą się na zniszczone, zrabowane instytucjonalnie (łatwiejsze do identyfikacji) i zrabowane prywatnie (najtrudniejsze do odzyskania).

Odzyskiwanie dzieł sztuki trwa nadal. Działania prowadzi Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, które – według danych prof. Glińskiego – w ciągu 8 lat odzyskało 600 obiektów spośród około 65 tys. poszukiwanych. Mimo trudności prawnych, zwłaszcza w Niemczech, współpraca z instytucjami niemieckimi ulega stopniowej poprawie. Proces odzyskiwania przypomina jednak żmudne śledztwa i często dotyczy obiektów ukrytych w prywatnych rękach

Audycja powstaje we współpracy z Instytutem Pamięci Narodowej.

Audycja poświęcona była sprawie polskiej przed Międzynarodowym Trybunałem Wojskowym w Norymberdze. Dr Filip Gańczak przypomniał, że choć Polska nie należała do głównych oskarżycieli, była obecna w procesie dzięki czteroosobowej delegacji prokuratorów. Mimo formalnych trudności, zespół ten dostarczył cenne materiały dowodowe, m.in. dziennik Hansa Franka.

Oskarżonym był m.in. Hans Frank, gubernator Generalnego Gubernatorstwa, który w pewnym momencie przyznał, że „nie zostanie wymazana niemiecka wina”, choć potem próbował wycofać się z tych słów. Niestety, rzeczywistość okupacji Polski była słabo obecna w samym akcie oskarżenia. Polska nie uczestniczyła w jego przygotowaniu z powodu zmiany uznania przez mocarstwa zachodnie – przestały one wspierać rząd londyński, a dopiero budowano relacje z nowym rządem komunistycznym.

Wśród niewielu polskich świadków byli Seweryna Szmaglewska, była więźniarka Auschwitz, oraz Samuel Reisman, więzień Treblinki. Ich zeznania były poruszające, ale krótkie i – jak wspominała Szmaglewska – spotkały się z ograniczonym zainteresowaniem sądu.

W audycji poruszono także próbę ZSRR, by oskarżyć Niemców o zbrodnię katyńską. Mimo że znalazła się ona w akcie oskarżenia, to nie została uznana za zbrodnię niemiecką w wyroku.

Audycja pokazuje, że choć Polska nie była stroną dominującą w procesie norymberskim, odegrała istotną rolę w dokumentowaniu niemieckich zbrodni.

Audycja powstała we współpracy z Instytutem Pamięci Narodowej

Rozmowa z dr. Konradem Graczykiem, zastępcą dyrektora Biura Badań Historycznych IPN, dotyczy funkcjonowania niemieckich sądów specjalnych w Generalnym Gubernatorstwie podczas II wojny światowej. Dr Graczyk wyjaśnia, że były to instytucje niemieckie, obsadzane przez niemieckich sędziów, działające na podstawie niemieckiego prawa oraz rozporządzeń Hansa Franka. Choć formalnie istniał dualizm sądowy — niemieckie i podporządkowane im sądy polskie — realna władza należała do okupanta.

Sądy specjalne rozpatrywały sprawy karne, polityczne, gospodarcze i kryminalne, a ich wyroki były jednoinstancyjne i natychmiast wykonalne. Procedury były uproszczone, choć zachowywano elementy postępowania dowodowego. Orzekali w nich sędziowie wykształceni, często członkowie NSDAP, nierzadko uprzedzeni wobec Polaków. Mimo obowiązywania prawa, wyroki miały często charakter rasistowski.

Po wojnie większość sędziów uniknęła odpowiedzialności — chronieni byli przez system prawny RFN i brak dokumentacji (zniszczonej przez Niemców przed ewakuacją). Wiedza współczesnych Niemców na temat działań sądów specjalnych w GG jest znikoma, co dr Graczyk określa jako efekt świadomego zaniedbania edukacyjnego. Drastycznym przykładem działalności tych sądów były wyroki śmierci za niezgłoszenie się oficerów polskich oraz pomoc Żydom — nakładane z mocy prawa bez możliwości łagodzenia kary.

Audycja powstała we współpracy z Instytutem Pamięci Narodowej.

Rozmowa dotyczyła „wyzwolenia” Polski przez Armię Czerwoną w latach 1944–1945 i jego skutków. Kasprzyk przypomniał, że dla Polaków wojna zaczęła się od dwóch agresorów: Niemiec i Związku Sowieckiego. Oba te reżimy działały wspólnie przeciwko Polsce do 1941 roku, kiedy Hitler zaatakował ZSRR, a Zachód uznał Stalina za sojusznika.

W polskim społeczeństwie nie traktowano Armii Czerwonej jako wyzwolicieli, lecz jako nowego okupanta. Wkroczeniu Sowietów towarzyszyły masowe zbrodnie, grabieże, gwałty i represje wobec żołnierzy Armii Krajowej. Przykładem jest Operacja Ostra Brama, gdzie po chwilowym sukcesie AK, dowództwo zostało aresztowane przez NKWD. Podobny los spotkał Warszawę – Powstanie miało uwolnić stolicę polskimi siłami, lecz Sowieci zatrzymali ofensywę, pozwalając Niemcom ją zniszczyć.

Kasprzyk podkreślił, że polscy żołnierze niezłomni walczyli dalej, licząc na interwencję Zachodu przeciwko ZSRR. Przykładem są działania gen. Andersa, który długo utrzymywał swoją armię gotową do walki. Do 1993 roku Polska pozostawała w sowieckiej strefie wpływów. Kasprzyk zaznaczył, że skutki tej „drugiej okupacji” – wymordowanie elit, zniszczenie gospodarki, propaganda i instalacja komunizmu – odczuwamy do dziś.

Audycja powstała we współpracy z Instytutem Pamięci Narodowej.

Audycja dotyczyła niemieckiej operacji Aktion 1005, której celem było zatarcie śladów zbrodni nazistowskich na terenach Europy Środkowo-Wschodniej podczas II wojny światowej. Prof. Monika Tomkiewicz z IPN wyjaśniła, że akcja rozpoczęła się, gdy Niemcy zaczęli obawiać się ofensywy Armii Czerwonej i potencjalnego odkrycia miejsc masowych egzekucji. Drugim powodem były względy sanitarne.

Akcję prowadziły specjalne oddziały Sonderkommando 1005, dowodzone przez SS-Standartenführera Paula Blobla. W jej ramach więźniowie – głównie Żydzi – byli zmuszani do ekshumowania, palenia i rozdrabniania zwłok ofiar. Po wykonaniu pracy często sami byli mordowani.

Prof. Tomkiewicz opisała przebieg akcji na Pomorzu Gdańskim (m.in. Piaśnica, Lasy Szpęgawskie) oraz w Ponarach pod Wilnem. W Piaśnicy zginęło od 30 do 40 tys. osób, a ciała palono przy pomocy więźniów ze Stutthofu. W Ponarach, gdzie działało 68 członków Sonderkommando 1005, część więźniów podjęła próbę ucieczki tunelem – udało się tylko 11 osobom.

Choć akcja była skrupulatnie przeprowadzona, o jej przebiegu wiemy z powojennych procesów – m.in. sądu w Norymberdze oraz niemieckich śledztw z lat 60. Niemcy niszczyli nie tylko ciała, ale też dokumentację zbrodni. Większość sprawców uniknęła surowych kar – zapadły zaledwie trzy wyroki dożywocia.

Audycja powstała we współpracy z Instytutem Pamięci Narodowej.

Gościem programu był dr Tomasz Łabuszewski, dyrektor warszawskiego oddziału Instytutu Pamięci Narodowej, który opowiedział o wystawie „Niepokonani”, zorganizowanej z okazji 80. rocznicy zakończenia II wojny światowej. Ekspozycja, dostępna na skwerze Hoovera w Warszawie, upamiętnia wkład Polaków w zwycięstwo aliantów oraz ich niedocenione zasługi wojskowe, naukowe i wywiadowcze.

Dr Łabuszewski podkreślił, że polscy żołnierze walczyli na wszystkich frontach II wojny światowej, a mimo to po wojnie często byli marginalizowani – zarówno w defiladach zwycięstwa, jak i w świadomości międzynarodowej. Przypomniał również o ogromnym wkładzie polskich konstruktorów i wynalazców, takich jak Henryk Magnuski (twórca przenośnej radiostacji), Tadeusz Heftman czy Wacław Struszyński, a także o znaczeniu polskiego wywiadu – m.in. działalności Mieczysława Słowikowskiego i agenta Brutus (Roman Czerniawski).

Wystawa ma na celu przywrócenie pamięci o tych bohaterach i podkreślenie ich roli w wywalczeniu wolności, z której dziś korzystamy. Można ją oglądać do 28 maja.

Audycja Powstaje we współpracy z Instytutem Pamięci Narodowej.