Academische vrijheid in Nederland staat onder druk, en in de Verenigde Staten nog veel meer. Kunnen wetenschappers nog wel vrij hun onderzoek doen, hun ideeën delen en deelnemen aan het maatschappelijk debat?

Als thema is academische vrijheid terug van nooit echt weggeweest. Het duikt plotseling weer overal op: in overheidsrapporten, kranten- en academische artikelen en praatprogramma’s op tv en radio. Wat Donald Trump met de universiteiten in de Verenigde Staten doet, legt op onthutsende wijze en genadeloos bloot hoe fragiel de constructie is waarbij universiteiten gefinancierd worden door de overheid. Want wat als de overheid het spel niet meer meespeelt, en besluit de geldkraan dicht te draaien, tenzij je gehoorzaamt aan eisen waaraan je als universiteit eigenlijk niet kunt voldoen zonder je geloofwaardigheid en academische vrijheid te offeren?

Maar als het geld niet van de overheid moet komen, vanwaar dan wel? Bedrijven? Dat levert weer allerlei andere problemen op, of het nu gaat om academische onafhankelijkheid, of om dubieuze onderzoeksresultaten. Klimaatonderzoek gesponsord door Shell? Onderzoek naar de gezondheidsschade door roken gefinancierd door de tabaksindustrie? Het klinkt als een slecht idee.

Als één ding duidelijk is, dan is het dat universiteiten altijd een afhankelijkheidsrelatie zullen hebben ten opzichte van hun financiers, en dat de academische vrijheid alleen al door die machtsrelatie begrensd zal zijn. Academische vrijheid is nooit absoluut geweest, en is dat ook nu niet. Wel is duidelijk dat het in de huidige tijd een stuk minder vanzelfsprekend is om in vrijheid onderzoek te kunnen doen dan een paar jaar geleden. Waardoor komt het, behalve door druk vanuit overheden, dat de academische vrijheid onder druk is komen te staan? Welke rol spelen de organisatiestructuur, universitaire besturen en academici zelf?

In deze vierde aflevering gaat host Tommy van Avermaete in gesprek over deze kwesties met hoogleraar Koreastudies en misschien wel hét gezicht van WOinActie, Remco Breuker (Universiteit Leiden), en met hoogleraar moderne Nederlandse letterkunde Geert Buelens (Universiteit Utrecht), die zich evenzeer bij herhaling heeft uitgesproken over vraagstukken en misstanden aan de universiteiten, onder meer in verband van de Rethink-beweging.

De sound editing is voor deze aflevering is gedaan door Tommy van Avermaete. De tunes zijn gemaakt door Bram Ieven.

Bronnen:

De audio-citaten zijn afkomstig uit:

De Nieuwe Wereld. Aflevering 27 maart 2025 met Rik Torfs.

NOS Radio 1 Journaal. 15 mei 2025.

Associated Press, Youtube. Video 23 mei 2025.

Buitenhof. Aflevering 20 april 2025.

In deze aflevering staat het gebruik van AI in het hoger onderwijs centraal. AI wordt inmiddels volop gebruikt door (een deel van de) studenten en medewerkers. Is dat wenselijk, of zijn de ethische bezwaren -of het nu gaat om klimaat, auteursrecht, privacy, of de bijdrage van big tech aan geweldsconflicten en oorlogen om mineralen- te groot? Hoe wordt de discussie aan universiteiten gevoerd en welke perspectieven zijn daarin onderbelicht? En als het gaat om onderzoek en onderwijs, biedt AI dan nieuwe kansen, of moeten docenten vooral vrezen voor hun baan, die door de bezuinigingen toch al onder druk staat? En wat is er nodig om studenten goed te begeleiden in het gebruik van AI?

Over deze en andere vragen gaat Lieke Smits in gesprek met Robin Pocornie (Racism & Technology Centre, Amsterdam), Tim Christiaens (Tilburg University/ISVW), Jon Verriet (Nederlandse Unesco Commissie), Björn de Koning (Erasmus Universiteit Rotterdam) en Ruben Ros (Universiteit Utrecht). Margot van den Berg (Universiteit Leiden) en Nina Schouten (TU Delft) interviewden studenten van hun respectievelijke universiteiten over hoe zij AI gebruiken voor hun studie.

De sound editing voor deze aflevering is gedaan door Tommy van Avermaete. De tunes zijn gemaakt door Bram Ieven.

Referenties

‘VU heeft niet gediscrimineerd met software, wel met afhandeling klacht,’ Ad Valvas, 2023.

Racism and Technology Centre: https://racismandtechnology.center/.

Tim Christiaens, ‘Nationalize AI!’ AI & Soc 40, 2025, 1147–1149.

Jon Verriet en Marieke Brugman, ‘Negen principes voor het gebruik van AI in het onderwijs,’ Nederlandse Unesco Commissie, 2025.

‘AI-wise: A learning module for responsible use of AI in academic writing. CLI Fellowship van Bjorn de Koning,’ Erasmus Universiteit Rotterdam, 2024.

Ruben Ros, ‘Historici, stop met zoeken!’ Over de Muur, 2024.

In deze aflevering staat precariteit in de academische context centraal. Het aantal werknemers met tijdelijke contracten en uitzendkrachten dat aan de universiteit werkt is ontstellend groot: docenten krijgen tijdelijke aanstellingen, postdoctoraal onderzoekers werken vaak op contracten van enkele jaren, en schoonmakers werken via outsourcing. Wat zijn de gevolgen van het werken op tijdelijke contracten, en voor wie? Welke effecten heeft het op het welzijn van werknemers? En wat zou het betekenen voor de universiteit als van de ene op de andere dag alle tijdelijke werknemers en uitzendkrachten zouden verdwijnen? En zorgt precariteit er niet voor dat mensen met een toch al nadelige maatschappelijke uitgangspositie - of het nu gaat om klasse, gender, etniciteit - nóg moeilijker aan het werk komen in een academische omgeving?

Over deze en andere vragen gaat Tommy van Avermaete in gesprek met Sarah Burton (Robert Gordon University), Lieke Smits (Universiteit Leiden), Andrea Reyes Elizondo (Universiteit Leiden), een anonieme medewerker van de Wageningen Universiteit, Renske Janssen (Universiteit Leiden), schrijver en onafhankelijk onderzoeker Mathijs Tratsaert, en Arnout van Ree (Universiteit Leiden).

De sound editing voor deze aflevering is gedaan door Tommy van Avermaete. De tunes zijn gemaakt door Bram Ieven.

Referenties

• Sarah Burton & Benjamin Bowman, “The academic precariat: understanding life and labour in the neoliberal academy”, Taylor & Francis, 2022.

• Casual Leiden, “ Flexibilisering en overwerk aan de Universiteit Leiden Een oproep tot waardige arbeidsomstandigheden voor iedereen,” 2021.

• David Graeber, “It Wasn’t a Tenure Case – A Personal Testimony, with Reflections”, 2017.

• Emma Jackson, Young Homeless People and Urban Space: Fixed in Mobility, Routledge, 2015.

• Anoushka Kloosterman, “Draaideurdocent wint rechtszaak tegen universiteit, én een vast contract,” De Mare, 2021.

• Nirmal Puwar, Space Invaders: Race, Gender and Bodies Out of Place, Berg 3PL, 2004.

• Diane Reay, Miseducation: Inequality, Education, and the Working Classes, Bristol University Press, 2025.

• Andrea Reyes Elizondo & Wolfgang Kaltenbrunner, “Navigating the Science System: Research Integrity and Academic Survival Strategies”, Springer Nature, 2024.

In de eerste aflevering van Stop de Sloop is hoogleraar ‘Literatuur, Cultuur en Recht’ aan de Universiteit Leiden Frans-Willem Korsten te gast. Tommy van Avermaete gaat met hem in gesprek over de aangekondigde bezuinigingen op het hoger onderwijs, maar ook over de bredere context waarbinnen die plaatsvinden. Is de zorgwekkende snelheid waarmee in de Verenigde Staten de rechtsstaat en het hoger onderwijs de kop wordt ingedrukt een voorbode van wat er in Nederland staat te gebeuren? Hoe moet de academische gemeenschap zich teweer stellen tegen de aanval op de universiteiten? Wat is daarbij de rol van universitair bestuurders, en wat zou die rol moeten zijn? En is de vanzelfsprekendheid waarmee geesteswetenschappers over het belang van hun eigen vakgebieden praten eigenlijk wel terecht? Of vraagt deze situatie, al is de druk nog zo groot, om een kritische blik die óók naar binnen is gericht?

Ook brengt Stop de Sloop in deze aflevering verslag uit van de stakingsbijeenkomst in Leiden op 10 maart. Dat was de aftrap van een landelijke estafettestaking uit protest tegen de aangekondigde bezuinigingen en de aanval op het hoger onderwijs. Nadat in november duizenden onderzoekers, docenten, hoogleraren, ondersteunend personeelsleden en studenten op het Malieveld demonstreerden, is staken de volgende stap om de druk op te voeren op politieke partijen, die over enkele weken in de Eerste Kamer gaan stemmen over de onderwijsbegroting. Voor Stop de Sloop gaan Florence Bellemont en Goran Bouaziz in Leiden in gesprek met Frans Timmermans, Rob Jetten, voorzitter van de Universiteiten van Nederland Caspar van den Berg, studentvakbondsvertegenwoordigers Abdelkader Karbache (LSVb) and Ebrar Kaya (LSU), docent Japanse geschiedenis Ethan Mark, hoogleraar natuurkunde Tjerk Oosterkamp, boekwetenschapper Andrea Reyes Elizondo, en met studenten. We vragen hen waarom ze het belangrijk vinden om erbij te zijn, en wat er moet gebeuren als er na de stakingen niets verandert.

De sound editing voor deze aflevering is gedaan door Tommy van Avermaete. De tunes zijn gemaakt door Bram Ieven.

Het onderwijs is doelwit van extreemrechtse politiek, zowel in Nederland als elders. Velen hebben er reeds op gewezen dat de enorme bezuinigingen op vooral de geesteswetenschappen geen financiële noodzaak zijn, maar een vorm van revanchisme. Voor Geert Wilders en de zijnen vertegenwoordigen de universiteiten een plek waar ‘linkse hobbyisten’ en ‘woke marxisten’ (wat dat ook mogen zijn) zich verzamelen. Nu Wilders regeringsmacht heeft, heeft hij eindelijk de kans die instituten een kopje kleiner te maken. Hoe moet de academische gemeenschap zich tot de de aanval van extreemrechts verhouden? Welke houding past? Hoe ziet een effectieve strijd in de huidige context eruit? En moet dat behalve een strijd tegen extreemrechts en neoliberaal marktdenken niet ook een interne strijd zijn tegen de gevolgen van een al te hiërarchische academische cultuur?

Over deze en andere vragen ga ik, Tommy van Avermaete, in gesprek in deze podcast.